Posłuchaj historii Synagogi w Radymnie
Synagoga kiedyś i dziś
(Przeciągnij suwak w lewo lub w prawo aby zobaczyć jak zmienił się wygląd budynku na przestrzeni lat)
Radymno w początkach swego istnienia nie posiadało licznej społeczności żydowskiej na swoim terenie. Spowodowane to było podległością biskupią miasta, a także ogólnym zakazem osiedlania się społeczności izraelickiej w mieście. Jako jedna z pierwszych informacji o żydowskich mieszkańcach miasta pojawia wzmianka z około 1644 r., kiedy to biskup przemyski Paweł Piasecki zezwolił kilku Żydom na pobyt i zamieszkanie w Radymnie. Zapewne Izraelici mieszkali w Radymnie wcześniej „nielegalnie”, czyli przy cichym przyzwoleniu władz miasta i mieszczan, co było w tych czasach dość częstą praktyką.
Od drugiej połowy XVII wieku liczba żydowskich mieszkańców miasta stale się powiększa, jednak mieszkają oni początkowo poza ścisłym centrum miasta, dlatego też poza centrum powstaje pierwsza synagoga. Znaczny wzrost ilościowy, a także wzrost znaczenia społeczności izraelickiej w mieście to już wiek XIX. Wówczas powstaje Izraelicka Gmina Wyznaniowa w Radymnie, której najstarsze zachowane akta datowane są na rok 1871. Z informacji zawartych w Obwieszczeniu c.k. Namiestnictwa z dnia 4 listopada 1891 r., L. 85.123, o zmianach w podziale i rozgraniczeniu izraelickich okręgów metrykalnych w Galicji wiadomo, że Izraelicka Gmina Wyznaniowa w Radymnie obejmowała swym zasięgiem 32 miejscowości, w tym najdalej położone: Ciemierzowice, Dobkowice, Nową Groblę, Tapin, Tuchlę, Zaleską Wolę.
Najważniejszy budynek Izraelickiej Gminy Wyznaniowej, czyli synagoga w Radymnie, znajdowała się początkowo poza ścisłym centrum miasta, prawdopodobnie w okolicach cerkwi, gdyż razem z nią spłonęła w pożarze w 1905 roku. Odbudowa drewnianej synagogi toczyła się równocześnie ze staraniami społeczności izraelickiej o możliwość wzniesienia bardziej okazałej, murowanej świątyni w radymniańskim rynku.
Synagoga w Radymnie (dziś Rynek 26) została wzniesiona w 1918 r. Murowany budynek wybudowano na planie prostokąta, z ryzalitami od zachodu. Jest to budynek orientowany, tzn. skierowany na wschód. Z każdej strony znajdowały się wysokie, półokrągło zakończone okna, które po wojnie zamurowano i wykuto nowe, prostokątne.
Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę. Po zakończeniu wojny budynek synagogi przez pewien czas stał opuszczony, a następnie mieścił się tam magazyn siana, rozlewnia piwa, sklepy, hurtownia. W latach 50. XX w. przebudowano wnętrze budynku, dostosowując je do potrzeb rozlewni napojów. Do chwili obecnej znajduje się tutaj hurtownia, sklep i rozlewnia napojów.
Sytuacja ta spowodowana została przede wszystkim zupełnym zniknięciem społeczności żydowskiej z terenu miasta, co było konsekwencją okropieństw II wojny światowej. W latach 1942-1943 Niemcy zorganizowali w Radymnie przy ul. 3 Maja nazistowski obóz pracy przymusowej. Przebywało w nim około dwustu osób pochodzenia żydowskiego, żyjąc i pracując w nieludzkich warunkach. Podczas likwidacji obozu w marcu 1943 r. więźniowie zostali rozstrzelani na żydowskim cmentarzu lub wywiezieni do niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu.
W konsekwencji Radymno utraciło nieodwracalnie swój wielokulturowy koloryt, a także część wielonarodowej mieszczańskiej tożsamości.
Synagoga w Radymnie
Wizualizacja
Autor: mgr Hubert Albertusiak